Nema potrebe da ovde ulazim u pojedinosti o strujama u religijskoj istoriji islama koje su, a pre svega ezoteričke sekte, kao na primer Ismailiti, stavljale poseban naglasak na unutrašnji, alegorički ili mistički smisao Kurana - u suprotnosti sa spoljnim ili jednostavnim smislom reči, koji je na višim stepenima posvećenosti postao beznačajan. Arapski autori pristalice ovih pravaca rado obuhvataju imenom batinijja, što značo predstavnici unutrašnjeg smisla, ezoterici ili spiritualisti.
Zanimljivo je utvrditi da se i oznake za ovaj dualizam oba sloja smisla (hicon i p’nimi - spoljni i unutrašnji) koje su jevrejski filozofi upotrebljavali, u starijim jevrejskim izvorima nikada ne pojavljuju u ovom kontekstu, već su to tačni prevodi odgovarajućih arapskih pojmova. Nema sumnje da je ova terminologija prvo prihvaćena u islamskim krugovima, pre nego što su je preuzeli jevrejski filozofi. Oni su zatim poistovetili unutrašnji smisao s filozofskom interpretacijom teksta koja se latila odgonetanja njenog ezoteričkog karaktera. Taj pojam njima nije služio za mističku interpretaciju teksta u užem smislu. Do toga je došlo tek kada su španski kabalisti preuzeli ovu terminologiju, pa je tako dospela na kraju i do pisaca Zohara. Na mnogim se mestima u Zoharu razvija princip da je Tora istovremeno skrivena i otkrivena, u jednom ezoterička i egzoterička, 'orajta s'tim v'galija. Pisac vidi ovaj dualizam ne samo u Tori nego i u svakom zamislivom sloju egzistencije, počev od Boga pa do svih područja i aspekta Stvaranja.
Ne sme da se zaboravi da su španski kabalisti živeli u duhovnoj klimi u kojoj su ideje hrišćanske okoline i njena predanja lako mogli da nađu put i do jevrejskih krugova. Dva se različita ogranka, koja potiču iz istog korena, sreću u konačnom uobličavanju učenja Zohara o Tori. Taj je stari koren bez sumnje
Filon Aleksandrijski, kome treba pripisati u osnovi sva ona razlikovanja izeđu doslovnog i duhovnog smisla, a koja su isto tako doprla i u hrišćanstvo crkvenih otaca i u ono iz Srednjeg veka (na putu preko hrišćansko-istočnjačkih izvora), kao i u islam. Ako su se ovakve prestave, što je svakako mogućno, održale i u jevrejskim skupinama, a za nas su za sada neprepoznatljive, one su svoj istorijski izraz svakako našle u povratnom dejstvu onih drugih 8hrišćanskih i islamskih) strujanja.
U stvari, učenje Zohara o različitim slojevima smisla postavlja pred nas pitanje nije li ono povezano sa sličnim ali starijim učenjem o četvorostrukom smislu pisma, kako su ga već rani srednjovekovni hrišćanski autori razvili.
str. 69-70
